سینماسینما، مبین مولائی
برای این زمان و زمان آینده و زمان پیشین، یک قانون پابرجاست:
اینکه بزرگی و شکوه، هیچگاه، زندگی آدمی را بدون تباهی، نمیپیراید.
«آنتیگون؛ سوفکلس»
۱
در تلاش برای فهم ِ واقعیت ِسینماتوگرافیک ِ بازنماییشده در فیلم قهرمان، از نام فیلم آغاز میکنیم: درفرهنگ لغات، جدای از معنای شخصیت اصلی یا پروتاگونیست در فیلم، نمایشنامه یا رمان، قهرمان به معنای کسی است که به خاطر انجام کاری سترگ یا شجاعانه و یا دستآوردی عظیم، به شهرت رسیده و مورد تحسین قرار می گیرد. دستاورد و کار اخلاقی بزرگ، شجاعانه و بگیریم قهرمانانهی رحیم سلطانی (امیرجدیدی)، که باعث شهرت و تحسین موقت او میشود، بازپسدادن سکههای طلا به صاحب احتمالیشان است؛ با وجود اینکه خود زندانی مالی است و بهازای چنین عمل بهاصطلاح قهرمانهای، میتوانست طلاها را فروخته و طلبش را بپردازد. اما سینمای اصغرفرهادی، معمولا پیشداوریهایی که خود مصادیقش را در بافتار روایت تنیده است، کمی بعد به چالش میکشد و داوری ِ بهویژه اخلاقی ما را به حالت تعلیق درمیآورد.
در عنوان انگلیسی فیلم، بهازای The hero، A hero آمده است. همه میدانند یا یحتمل میدانند که حرف تعریف معین The، در زبان انگلیسی، محض واژگانی بهکار میرود که برای شنونده یا گوینده، مشخص و شناخته شده باشد؛ اما اگر برای نخستینبار بهکسی یا چیزی اشاره شود، حرف تعریف نامعین A یا An استفاده میشود. بنابرآنچه گذشت، این نامشخص بودن شخص قهرمان، سبب میشود، هنگامی که تماشاگر، با آگاهی پیشینی از چنین عنوانی، به تماشای فیلم مینشیند، درسرتاسر فیلم، شخص قهرمان را جستوجو کند و چهبسا تا نیمههای فیلم، گمان کند که وی را یافته است. اما در پایان فیلم، دلالتهای قهرمانانه واژهی قهرمان، بعدی کنایی به خود میگیرد. از هنگامی که نویسهنگاری(تایپوگرافی) قهرمان، بر پلکان افراشته بر جوار آرامگاه خشایارشاه، درج میشود، نشانهگانی واپسگرایانه، به وسعت تاریخ، در ذهن برساخته و آدمی وسوسه میشود که بگوید نکند از آن دوردست بعید، واژهی قهرمان، چنین وجه کناییای را به خود داشته است؟ آدمی وسوسه میشود که بگوید شاید خاستگاه فیلم قهرمان، از رهگذر همین کنایه برآمده باشد!
۲
اگر تراژدی را «مسالهی انتخاب از میان ارزشهای متضاد» بدانیم، فیلم قهرمان یک تراژدی است. اساسا در هر جهان ِ تراژیک، موقعیتها تحمیلی، ناخواسته و گریزناپذیرند و آزادی انتخاب، موقعیتی اجباری است که درآن، قهرمان تراژیک، باید در نبرد، علیه امری مطلق، شکست بخورد. جهان و موقعیت تراژیک فیلم قهرمان نیز، تحمیلی، ناخواسته و گریزناپذیر و آزادی انتخاب قهرمانش، متعارض و محکوم به شکست است. فارغ از هرگونه ارزشگذاری، هر انتخاب قهرمان، تبعات خود را داراست و وی ناگزیر و ناگریز است که آن را بپذیرد؛ چه اگر تبعات آن انتخاب، ربط منحصری به انتخابگرش نداشته باشد و به دخالت و واسطهی دیگریهای بزرگ و کوچک حادث شده باشد.
با مطالعهی کنش و واکنشهای متقابل اجتماعی، درمییابیم که چهگونه آدمها برای شکلبخشیدن به واقعیت، میتوانند خلاقانه یا خودسرانه دست به عمل بزنند. با اینکه رفتارهای اجتماعی، تا حد زیادی تحت تاثیر و هدایت نیروهایی مثل نقشها، هنجارها و توقعات مشترک است، اما افراد براساس پیشینهها، علائق، منافع و انگیزههاشان، واقعیت را بهصورتهای متفاوتی درک و ایجاد میکنند و از آنجا که افراد قادر به انجام کنش خلاق یا خودسرانه هستند، بهطور مستمر و با تصمیمها و کنشهایی که اتخاذ میکنند، به واقعیت شکل میدهند. به-عبارت دیگر، واقعیت ثابت و ایستا نیست، بلکه از رهگذر کنش متقابل انسانی آفریده میشود. بنابراین، انتخاب قهرمان، بهتنهایی برسازندهی واقعیت آن انتخاب نیست، بلکه در رهگذر کنش متقابل آن دیگریها، واقعیت واقعی انتخاب، برساخته میشود. بهنظرمیرسد، آقای اصغر فرهادی، در پردازش روایت فیلم قهرمان، بهازای شیواره ساختن واقعیت(یعنی تلقی آن همچون حقیقتی از پیش موجود)، به فرآیندهایی که چنین و چنان واقعیتی از طریق آنها برساخته میشود، پرداخته است. شاید فیلم قهرمان، ثبت و بازنمایی فرآیندهایی باشد که بهواسطهی آنها واقعیت برساخته میشود، نه مفهوم واقعیتی اجتماعی که خود به عنوان مولف جعل کرده باشد!
۳
وقتی از فرهنگ حرف میزنیم، در معنای جامعهشناختی، از روشهای زندگی اعضا یا گروههای یک جامعه، مبتنی بر جنبههای نامحسوسی چون عقاید، اندیشهها و ارزشها و نیز جنبههای محسوسی چون اشیاء، نمادها و فناوری(که بازنمود محتوای یاد شده است) حرف میزنیم؛ جامعهای که همگی در عناصر برسازندهی فرهنگ سهیم هستند و به همین دلیل، امکان همکاری و ارتباط متقابل با یکدیگر پیدا میکنند. این عناصر فرهنگی، متن و زمینهی همگانی و مشترکی ایجاد میکنند که افراد جامعه، زندگی خود را در آن میگذرانند. متقابلا، رسانههای گروهی (mass media)، بستر و زمینهای همگانی، مشترک و مجازیای ایجاد میکنند تا ما بخشی از فعالیتهای اجتماعی خویش را در آن انجام دهیم و بههمین واسطه، در نوعی فرهنگ سازماندهیشدهی اجتماعی مجازی، سهیم شده و مشارکت فعالی داشته باشیم و امکان همکاری و ارتباط متقابل با یکدیگر پیدا کنیم تا در نهایت عقاید، اندیشهها، ارزشها و هنجارهای فرهنگی را بروز داده و یا محقق کنیم.
قهرمان بهمثابه یک پدیدهی اجتماعی و فرهنگی، مصداق تمامنمایی از ارزشها، تصورات و اندیشههایی است که نه تنها بیانگر امور مهم، ارزشمند، مطلوب و پسندیده است، بلکه تعیین کنندهی این است که چه اموری میتوانند چنین و چنان باشند تا درنهایت، این تصورات انتزاعی یا ارزشها، بدیشان در تعامل با دنیای اجتماعی، شکل، ساختمان، سامان و معنا دهد و آنها را هدایت کند. اگر رحیم سلطانی را قهرمان بگیریم، او به همت رسانهها، به یک مصداق قابل قبول اجتماعی و فرهنگی، در حوزهی ارزشها و تصورات و اندیشههای قابل قبول نظم نمادین اجتماعی بدل میشود و نهتنها نقش تثبیت و تعیینکننده امور مهم، ارزشمند، مطلوب و پسندیده را، که نقش رسانهی چنین اموری را بازی میکند. از نهاد زندان گرفته تا خیریه و از فرمانداری تا خبرگزاریها، همه و همه بهواسطهی همین تصورات و ارزشهاست که در تعاملشان با یکدیگر، به واقعیت بازنمایی شده در فیلم، شکل، ساختمان و معنا میدهند و آن را هدایت میکنند. بهنظر میرسد، فیلم قهرمان، براساس بازنمایی چنین ساختار جامعهشناختیای در حوزهی فرهنگ ساخته و پرداخته شده باشد.
۴
رسانههای گروهی تاثیر و نفوذ پردامنهای، بر روی تجربههای ما و همچنین افکار عمومی دارند. دلیل این تاثیر و نفوذ صرفا این نیست که این رسانهها بهطریقی بر نگرشها و ایستارهای ما تاثیر میگذارند، بلکه این است که آنها، ابزارهای دسترسی به دانش و معرفتی هستند که بسیاری از فعالیتهای اجتماعی و فرهنگی ما وابسته به آنهاست. بهعنوان مثال، افشاگریهایی که نازنین (سارینا فرهادی)، دختر طلبکار رحیم سلطانی، در فضای مجازی انجام میدهد، بر روی تجربههای جمعی و همچنین بر روی افکار عمومی مردم و بالطبع مسئولین خیریه و فرمانداری تاثیر میگذارد. از سویی دیگر، آن افشاگریها را ابزارهای دسترسی به دانش و معرفتی مییابیم که فعالیتهای اجتماعیای نظیر جمع کردن پول برای آزادسازی رحیم توسط خیریه یا اشتغال در فرمانداری یا حکم به آزادی و پرداخت اقساطی بدهی-اش همه و همه وابسته بدان میشود. البته مساله بههمینحد محدود نمیشود. هنگامی که افشاگریهای نامبرده، آبرو و حیثیت عمومی خیریه، فرمانداری و بهویژه زندان را بهخطر میاندازد، آنها برای خروج از این مخمصه، به همان ابزاری متوسل میشوند که ایشان را به آن دچار کرده تا در نهایت افکار عمومی را به نفع خود تحریف کنند.
این دستکاری در واقعیت، برای من یادآور این استدلال بودریار است که «در روزگاری که رسانههای گروهی همهجا حضور دارند، واقعیت تازهای – فراواقعیت – آفریده میشود که متشکل از رفتارهای مردم و تصاویر رسانههاست؛ دنیای فراواقعیای که با شبیهوارهها بنا میشود: تصویرهایی که معنای خود را از تصویرهای دیگری اخذ میکنند و به همین دلیل پایه و اساسی در واقعیت بیرونی ندارند.»
لینک کوتاه
مطالب مرتبط
- صعود مقاومت ناپذیر و حیرت انگیز آقای کارگردان/ نگاهی به فیلم «چهارشنبه سوری» به مناسبت سالروز تولد اصغر فرهادی
- شهاب حسینی؛ تنوع در پذیرش نقش، تناقض و شتابزدگی در واکنشها/ یادداشت کیوان کثیریان
- امیر جدیدی، منصور بهرامی میشود
- بزرگداشت اصغر فرهادی در جشنواره کلمبیایی
- دعوت هندیها از اصغر فرهادی
- با حکم دادگاه؛ «قهرمانِ» فرهادی تبرئه شد
- جشنواره بلگراد به اصغر فرهادی جایزه داد
- بزرگداشت اصغر فرهادی در جشنواره بلگراد
- اصغر فرهادی: دیگر قصد فیلمسازی در ایران را ندارم
- جایگاه اول برای «اسپایدرمن»؛ ۱۰۰ فیلم برتر سونی پیکچرز به مناسبت صدسالگیاش/ «جدایی» پنجم شد
- گفتوگوی سینمایی نسلها/ نگاهی به مستند «موج نو»
- ماجرای قهر و آشتیها در صداوسیما/ زندگی شیرین میشود؟
- «پایتخت» جدید، فرصت نو برای سیما
- اصغر فرهادی به آلپ میرود
- مرد هزار چهره / درباره محسن تنابنده
نظر شما
پربازدیدترین ها
- رخشان بنیاعتماد و روبن اوستلوند در مجمع سرمایهگذاران بازار فیلم کن
- جزئیاتی از فیلم «کارآموز» علی عباسی/ صعود ترامپ
- شهاب حسینی؛ تنوع در پذیرش نقش، تناقض و شتابزدگی در واکنشها/ یادداشت کیوان کثیریان
- گفتوگوی اختصاصی سینماسینما با دبیر بخش ۱۵ روز سینماگران جشنواره کن/ ما کشف میکنیم
- جزئیاتی تازه از داستان فیلم محمد رسولاف/ زندگی یک قاضی دادگاه انقلاب تهران در «دانه انجیر مقدس»
آخرین ها
- حضور همراه اول در نمایشگاه بینالمللی اینوتکس ۲۰۲۴
- شکایت آموزش و پرورش از «افعی تهران»
- جزئیاتی تازه از داستان فیلم محمد رسولاف/ زندگی یک قاضی دادگاه انقلاب تهران در «دانه انجیر مقدس»
- دعوت گروه «فقر پشت پردهها» برای اعتصاب/ حقوق و بیمه کارکنان، چالش مدیران جشنواره کن
- در «تحریک کنندگان»؛ مت دیمون و کارگردان «بورن» در یک کمدی دزدی همراه شدند
- مدیرکل هنرهای نمایشی استعفا داد
- راهیابی «آمرغ» به جشنواره آسیای جنوبی مونترال
- حضور مرکز گسترش با ۲۲ کتاب در نمایشگاه کتاب تهران
- «دیوان تئاترال» روی صحنه میرود/ آغاز اجرای نمایش «مرگ با طعم نسکافه» با حضور مسعود کیمیایی
- صعود مقاومت ناپذیر و حیرت انگیز آقای کارگردان/ نگاهی به فیلم «چهارشنبه سوری» به مناسبت سالروز تولد اصغر فرهادی
- «بیژن و منیژه» میلیاردی شد
- بزرگداشت کیانوش عیاری و افتتاح گنجینه این فیلمساز در موزه سینما
- گفتوگوی اختصاصی سینماسینما با دبیر بخش ۱۵ روز سینماگران جشنواره کن/ ما کشف میکنیم
- نمایش موزیکال «شازده کوچولو» / گزارش تصویری
- پیکر مسعود اسکویی به خانه ابدی بدرقه شد/ چرا برخی آدمها محبوب میشوند؟
- پایان تصویربرداری فیلم «ویلای موروثی»/ روایتی از زندگی یک باغبان
- رقابت ستارههای یک کمدی و یک درام عاشقانه تاریخی/ میزبانی سینماها از دو فیلم جدید
- پولاد کیمیایی برای «گالیله» میخواند
- فرصت ۳ فیلم کوتاه ایرانی برای اسکار ۲۰۲۵
- رکوردداران روز اول اکران
- «اتاق فرار» پرمخاطبترین بسته فیلم کوتاه «هنر و تجربه»
- معرفی برگزیدگان جوایز دیوید دی دوناتلو ۲۰۲۴ ایتالیا/ «من کاپیتان» بهترین فیلم شد
- روسای جدید آکادمی سزار معرفی شدند
- فیلم کوتاه «چوپان» در جشنواره ژاپنی
- «طاووس خانم و ازدواجهایش» در فرهنگسرای نیاوران روی صحنه میرود
- حسن فتحی: جهانِ پر از طمع و ویرانی را با افعال خود سیاهتر نکنیم
- شهاب حسینی؛ تنوع در پذیرش نقش، تناقض و شتابزدگی در واکنشها/ یادداشت کیوان کثیریان
- جزئیاتی از فیلم «کارآموز» علی عباسی/ صعود ترامپ
- جزئیات برنامههای جشنواره ترایبکا اعلام شد/ نمایش فیلمهای خاطرهانگیز هیچکاک، اسکورسیزی و اسپیلبرگ
- برگزاری دوازدهمین کارگاه بینالمللی تئوری اطلاعات و مخابرات با حمایت همراه اول