پایگاه خبری تحلیلی سینماسینما

سینما سینما – علی اناری | انتخاب و معرفی هیئت داوران بخش مسابقه سینمای ایران جشنواره فیلم فجر همواره یکی از مسائل پیچیده جشنواره بوده است. به گزارش سینما سینما، روند طی شده مخصوصاً در سال‌های اخیر به خاطر افزایش چشمگیر حاشیه‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، جناحی و… پیرامون سینما، کار ساده انتخاب داوران جشنواره را به چالشی بزرگ برای جشنواره فیلم فجر تبدیل کرده است. باید پذیرفت که جشنواره فیلم فجر یک رویداد مدیریتی – دولتی است. کیفیت برگزاری جشنواره از جمله ترکیب هیئت داوران به شکل مستقیم و غیر مستقیم تحت تاثیر شرایط مدیریت فرهنگی کشور در دوره برگزاری جشنواره از یک سو و مسائل و مصالح سیاسی دولتی که جشنواره را برگزار می‌کند، از سوی دیگر قرار دارد. این تاثیر پذیری در ظاهر ساده است، اما در باطن خود به همین سادگی نیست و اهمیت آن در هنگامه اختتامیه جشنواره و لحظه اهدای جوایز مشخص می‌شود. اگر همه این مناسبات را یک معادله ریاضی در نظر بگیریم به جواب روشنی می‌رسیم مبنی بر اینکه داوران برآمده از نگاه، سلیقه و تفکر مدیران و برگزارکنندگان جشنواره، انتخابی خارج از اصول و سطح توقع این مدیران نیز نخواهند داشت؛ نکته همین است و داوری امروز ما بر عملکرد دیروز داوران جشنواره فیلم فجر نیز نباید بی‌توجه به شرایط و ظرف زمانی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی آن دوره بخصوص باشد.

اولین دوره (۱۳۶۱) / و جشن آغاز شد

چهار سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی و دو سال بعد از آغاز جنگ تحمیلی، بروز نوعی از تعادل نسبی در مناسبات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی زمینه را برای کلید خوردن اولین دوره یکی از دیرپاترین جشن‌های سینمایی ایران بعد از انقلاب مهیا می‌کند. وجود فضای همبستگی و عزم ملی و میهنی متاثر از انقلاب و جنگ اولین دوره از جشنواره فیلم فجر را نیز همانند دیگر ارکان مملکت تحت تاثیر خود قرار داده و نتیجه اینکه بخش مسابقه اولین دوره با حضور فیلم‌هایی چون حاجی واشنگتن، خط قرمز، مرگ یزدگرد، اشباح و سفیر، بی آنکه اثری مورد داوری قرار گیرد متولد می‌شود. اسامی داوران این مسابقه بی‌برنده و بازنده هیچگاه معرفی نمی‌شوند و از پنج فیلم بخش مسابقه سه فیلم حاجی واشنگتن، خط قرمز و مرگ یزدگرد توقیف شده و تنها حاجی واشنگتن سال‌ها بعد از مرگ کارگردان خود فرصت اکرانی کوتاه مدت را پیدا می‌کند.

دومین دوره (۱۳۶۲) / زنی که آنجا نبود

ترکیبی شامل محمد بهشتی، مهدی حجت، اکبر عالمی، منوچهر عسگری‌ نسب، محمد علی نجفی، سینا واحد و مهدی کلهر جمع اولین هیئت داوران رسمی و دارای شناسنامه بخش مسابقه جشنواره فیلم فجر را تشکیل می‌دهند. این جمع هفت نفره نیز همچون هیئت داوری نامری دور اول ترجیح می‌دهند هیچ فیلمی را واجد دریافت عنوان بهترین اثر جشنواره تشخیص نداده و دردسر الگوسازی ناخواسته را به جان نخرند. در حضور فیلم‌هایی چون نقطه ضعف، هیولای درون، خانه عنکبوت و بازجویی یک جنایت، جایزه ویژه هیئت داوران نصیب دیار عاشقان حسن کاربخش می‌شود. لوح زرین بهترین فیلم کوتاه را عباس کیارستمی برای همسرایان به خانه برده و نکته جالب اینکه در بین برنده‌های بخش‌های مختلف جشنواره نام هیچ زنی دیده نمی‌شود.

سومین دوره (۱۳۶۳) / عاشقان مترسک

سیف‌اله داد، اکبر عالمی، مهدی حجت، محمد خزاعی و محمدعلی نجفی در حضور فیلمی چون کمال الملک جایزه بهترین فیلم جشنواره را به مترسک می‌دهند تا هم سریال ناکامی‌های دنباله‌دار علی حاتمی در جشنواره فیلم فجر را کلید بزنند و هم اینکه ثابت کنند در این جشنواره قرار نیست همیشه هم دو ضرب در دو برابر با چهار بشود. پروانه معصومی با دریافت جایزه بهترین بازیگر زن برای فیلم گل‌های داودی دومین شگفتی جشنواره را رقم می‌زند زیرا تا قبل از این واقعه همه تصور می‌کردند اصولاً قرار نیست زن‌ها در این جشنواره جایزه بگیرند.

چهارمین دوره (۱۳۶۴) / معمای مفهوم مطلق کلمه

داوران این دوره متشکل از کمال حاج سید جوادی، محمد خزاعی، مهدی فریدزاده، منوچهر محمدی، جلال رفیع، فرید حاج کریم خان و مجید بهمن پور که ۹۹/۹۹ درصدشان در آن تاریخ کوچک‌ترین ربطی به سینما نداشتند هیچ اثری را به مفهوم مطلق کلمه واجد دریافت عنوان بهترین فیلم ندانسته و تنها محض خالی نبودن عریضه از فیلم‌های بهار، اولی‌ها، پدر بزرگ، خط پایان، اتوبوس و جاده‌های سرد تقدیر کردند. این ترکیب هفت نفره در ادامه این تصمیم از اعطای جایزه بهترین بازیگر نقش اول زن نیز خودداری کرده و هیچکدام از بازی‌های ایفا شده را در خور نام و شان زن ایرانی ندانستند. بعد از بروز این نکته سنجی و تیزبینی منکوب کننده از سوی هیئت محترم داوران برخی ناظران آگاه این سوال را مطرح کردند که سوسن تسلیمی در مادیان دیگر چه کار باید می‌کرد که نکرد. هان؟ آهان!

پنجمین دوره (۱۳۶۵) / رسول ملاقلی پور وارد می‌شود

پرواز در شب رسول ملاقلی پور با کنار زدن ناخدا خورشید، اجاره‌نشین‌ها و شیرسنگی از سوی محمد خزاعی، منوچهر عسگری‌نسب، محمد باقر کریمیان، منوچهر محمدی و عطا‌اله مهاجرانی مورد پسند قرار گرفت و جایزه بهترین فیلم جشنواره  را از آن خود کرد. در این دوره عباس کیارستمی پس از جایزه‌ای که برای همسرایان در جشنواره دوم گرفته بود دومین جایزه‌اش را برای کارگردانی خانه دوست کجاست دریافت کرد. در جشنواره پنجم نیز هیئت داوران هیچکدام از بانوان محترمه سینمای ایران را به مفهوم مطلق کلمه واجد دریافت عنوان بهترین بازیگر زن تشخیص نداده و دوستان ترجیح دادند به تاسی از دوره قبل دردسر اضافی برای خود درست نکنند.

ششمین دوره (۱۳۶۶) / خود گویی و خود خندی

مهم‌ترین نکته این دوره جشنواره زنده شدن سیمرغ بهترین بازیگر نقش اول زن بود. سیمرغی که می‌رفت برای همیشه از سازوکار جشنواره فجر خارج شود بار دیگر اوج گرفته و بر شانه پروانه معصومی نشست. محمد بهشتی، محمد خزاعی، کریم زرگر، محمد باقر کریمیان و محمدعلی نجفی پس از این حرکت قهرمانانه برای اینکه ثابت کنند هنوز هیچ چیز تغییر نکرده و در همچنان بر پاشنه قبلی می‌چرخد، همچون چند دوره گذشته هیچ فیلمی را واجد دریافت عنوان بهترین فیلم ندانسته و تنها پرنده کوچک خوشبختی را واجد تقدیری ویژه تشخیص دادند. با نادیده گرفته شدن شاید وقتی دیگر، بهرام بیضایی نیز در پی علی حاتمی وارد مسابقه من بدو سیمرغ بدو شد. نقطه اوج جشنواره ششم اهدا دو سیمرغ بهترین موسیقی و بهترین طراحی صحنه به فیلم پرستار شب ساخته محمد علی نجفی بود. چرا نقطه اوج؟ یک نگاه کوتاه به اسامی هیئت داوران این دوره بیاندازید تا حساب کار دست‌تان بیاید.

هفتمین دوره (۱۳۶۷) / در مسیر سیمرغ

مسعود جعفری جوزانی پس از دو تلاش نسبتاً ناموفق بالاخره توانست با در مسیر تندباد دل محمدرضا بهزادیان، سیف‌اله داد، فرهاد فخرالدینی، محمد باقر کریمیان و ابراهیم فروزش را بدست آورده و سیمرغ بلورین بهترین فیلم را که کم کم می‌رفت از صحنه روزگار محو شود به مفهوم مطلق کلمه از آن خود سازد. اما شگفتی جشنواره هفتم در جای دیگری رقم خود؛ رویا نونهالی با دریافت سیمرغ بهترین بازیگر نقش اول زن برای بازی در فیلم عروسی خوبان، دومین بازیگر زنی است که توانست بعد از هفت سال این جایزه را از آن خود کند. اهمیت کار نونهالی آنجایی برجسته می‌شود که بدانیم در همین دوره پروانه معصومی با فیلم سال‌های خاکستر در جشنواره حضور داشت! پذیرفته نشدن باشو غریبه کوچک در بخش مسابقه جشنواره هم از آن موضوعاتی بود که خیلی تعجب کسی را بر نیانگیخت. یک فیلم از بیضایی بود دیگه! حالا مگه چی شده؟!

هشتمین دوره (۱۳۶۸) / و اینک حمید هامون

سیف‌اله داد، منوچهر عسگری نسب، هوشنگ کامکار، محمد باقر کریمیان و فرهاد صبا جایزه بهترین فیلم را به مهاجر دادند تا ابراهیم حاتمی‌کیای جوان اولین سیمرغ مهم زندگی حرفه‌ای خود را دشت کند. هامون داریوش مهرجویی بیشترین سیمرغ‌های فرعی جشنواره را از آن خود می‌کند و علی حاتمی با فیلم به یاد ماندنی مادر همچنان از چشم تیزبین سیمرغ دهندگان دور می‌ماند. یکی دیگر از مهم‌ترین اتفاقات جشنواره هشتم دریافت اولین سیمرغ بلورین بهترین فیلم اول و دوم از سوی یک زن کارگردان است. تهمینه میلانی با ساخت بچه‌های طلاق ماراتن مفتضح سازی مردان خشن، احمق و بیشعور را با سیمرغ استارت می‌زند!

نهمین دوره (۱۳۶۹) / ستاره وارد می‌شود

مدتی است که جنگ به پایان رسیده و گویی قرار است هرچه پیش می‌رویم عادی شدن مناسبات را به مفهوم مطلق کلمه درک کنیم؛ دقیقا بر همین اساس می‌توان ادعا کرد دیپلم افتخاری که ابراهیم حاتمی کیا، علیرضا شجاع نوری، فرهاد صبا، منوچهر عسگری نسب و محمدعلی نجفی برای فیلم عروس به بهروز افخمی دادند از سیمرغ بلورینی که به آپارتمان شماره ۱۳ اهدا شد مهم‌تر است. چهره‌های بشاش و خوش آب و رنگ ابوالفضل پورعرب و نیکی کریمی بر پرده عریض دقیقاً همان چیزی بود که مخاطب خسته از چهره‌های عبوس و کج و کوله یک دهه گذشته آرزوی دیدنش را داشت. تابوی بزرگ شکسته شده و پروژه ورود ستاره‌ها به دنیای بازیگری کلید خورده بود. اما در آن طرف پرده آخر واروژ کریم مسیحی با دریافت نه سیمرغ بلورین در جشنواره نهم، رکوردی به یاد ماندنی از خود خلق کرد و البته این سوال را هم به یادگار گذاشت که چگونه ممکن است فیلمی نه جایزه اصلی و فرعی بگیرد اما جایزه بهترین فیلم نصیب اثر دیگری – یعنی همان آپارتمان شماره ۱۳ – شود! این معما بعد از گذشت ۲۱ سال همچنان لاینحل باقی مانده است.

دهمین دوره (۱۳۷۰) / آخرین حضور شاعر

بهروز افخمی، خسرو سینایی، فرهاد صبا، رسول ملاقلی پور و پرویز مقدم با اهدای سیمرغ بلورین بهترین فیلم اول به بدوک ساخته مجیدی مجیدی، اولین سنگ بنای رسم «تا مجیدی هست سیمرغ به کس دیگر نباید داد» را پایه گذاشتند. نیاز ساخته علیرضا داودنژاد با وجود رقبای مهمی چون دلشدگان، بانو و ناصرالدین شاه آکتور سینما سیمرغ بلورین بهترین فیلم را از آن خود کرد و علی حاتمی به سیاق گذشته، در آخرین حضور خود در جشنواره فیلم فجر باز هم نتوانست هیچ کدام از سیمرغ‌های اصلی جشنواره را با خود به خانه ببرد. شگفتی جشنواره دهم اهدای جایزه ویژه هیئت داوران به مسافران بهرام بیضایی بود؛ چه آنکه دیگر همه طرفداران استاد و ایضاً خودش بعد از گذشت ده سال و ساخت چهار فیلم دیگر به تقدیر لفظی هم راضی بودند و این جایزه ویژه دیگر آخرش بود.

یازدهمین دوره (۱۳۷۱) / مسئله حاتمی‌کیا و شمقدری

ابراهیم حاتمی‌کیا با ساخت از کرخه تا راین، یکی از جنجالی‌ترین آثار خود، سیمرغ بلورین بهترین فیلم جشنواره یازدهم را از دستان سید مرتضی آوینی، عزت اله انتظامی، عزیزاله حمیدنژاد، اسفندیار شهیدی، سید مهدی شجاعی دریافت کرد. سیمرغ بهترین کارگردانی را سیروس الوند برای یک بار برای همیشه به خانه برد و سیمرغ بهترین فیلمنامه نیز به مهرجویی رسید تا سینماگران متعلق به دوره پیش از پیروزی انقلاب نیز سهمی در دِرو جوایزه بزرگ‌ترین جشن سینمای ایران داشته باشند. یکی از نکات جالب دوره یازدهم حضور فیلمی از جواد شمقدری معاون سینمایی دولت قبلی در جشنواره بود که اتفاقاً سیمرغی بلورین نیز در بخش بهترین فیلم اول برایش به ارمغان آورد. نکته دیگر اینکه بیضایی در این دوره فیلم ندارد؛ تا ده سال بعد خیال همه راحت!

… ادامه دارد