سینماسینما، حسین آریانی
استانیسلاو لِم، نویسنده لهستانی رُمان سولاریس، از نویسندگان مشهور داستان های علمی تخیلی در اروپای شرقی است. او رُمان سولاریس (مشهورترین و پرفروشترین اثرش) را در سال ۱۹۶۱ به نگارش درآورد. آندری تارکوفسکی در سال ۱۹۷۲ رُمان لم را به فیلم برگرداند؛ و البته تغییراتی در رمان ایجاد کرد؛ به گونهای که نمیتوان فیلم را اقتباس کاملا وفادارانه ای از رمان لم دانست.
رویکرد لِم در نگارش سولاریس مثل بسیاری از نویسندگان ژانر علمی-تخیلی، برجسته کردن بُعد علمی و فناورانه داستان و تلاش و تاکید تارکوفسکی بر پُر رنگ کردن ابعاد انسانی اثر بود. همه وقایع رُمان در فضا اتفاق می افتد؛ ولی در فیلم، دو سکانس زمینی به آغاز و پایان داستان اضافه شده است. دلیل مخالفتِ لِم هم، افزودن همین سکانس ها و وجوه پُر رنگ انسانگرایانه به داستان اصلی بود.
تِم اصلی رُمان، تلاش و تکاپوی انسان برای دستیابی به فن آوری ها و دستاوردهای علمی جدید و روبرو شدن با پدیده های ناشناخته در فضا است؛ تمرکز فیلم اما معطوف به چالش انسانی-اخلاقی شخصیت اصلی، البته در بستری از پدیده های شگفت آور آینده است.
تارکوفسکی در سولاریس با ظرافت، توجه مخاطب را به این نکته جلب می کند که تکاپوی انسان برای پیشرفت های علمی و گسترش قلمروی دانش، تنها عرصه ی پیش روی انسان آینده نیست. بلکه اکتشافات علمی آینده همچنین تلاشی است برای خودشناسی و کشف دوباره خود.
در سکانس آغازین سولاریس، تامل و توجه شیفته وار کریس کلوین (دوناتاس بانیونیس) به طبیعت (به عنوان تبلور اصلی زیبایی های زندگی زمینی) را مشاهده می کنیم. به یاد بیاوریم که او چگونه هنگام پرسه در طبیعت، گاه می ایستد و به درختان و به نهری زلال و خزههای مواج و زیبای بستر آن در سکوت، خیره میشود.
کریس سپس از طبیعتِ چشم نواز، دل می کند و به خانه باز می گردد و پس از دیدار با مسئولان به ماموریت فضایی اعزام می شود. بخش عمده و اصلی فیلم در ایستگاه فضایی می گذرد؛ اما تارکوفسکی هرگز تلاش نمی کند که از طریق نمایش شگفتی های علمی آینده، مخاطب را تحت تاثیر قرار بدهد. او هوشمندانه از اگزوتیسم فن آورانه، نمایشی و اغراق آمیز برخی آثار علمی-تخیلی فاصله گرفته است.
دو فصل زمینی فیلم و فضاسازی خاص ایستگاه فضایی ، مانع از این شده اند که مخاطب مانند برخی از فیلم های علمی-تخیلی، کاملا از زندگی در زمین، منفک شود. محیط داخلی ایستگاه فضایی انتزاعی، غریب و شگفت آور نیست؛ و حسی از زندگی در زمین را با خود دارد. تارکوفسکی با ظرافت، ایستگاه فضایی را از اشیای زمینی و نشانه های فرهنگ، هنر و تمدن بشری و از رویاهای زمینی کریس، انباشته است.
یکی از نقاط قوتِ سولاریس پرداخت بصری چشمگیر و تاثیرگذار آن است. در سولاریس هم مثل بقیه فیلم های تارکوفسکی، شاهدِ برداشت های بلند و پلان- سکانسهای زیبایی هستیم. مثلا می توان به پلان-سکانس طولانی رانندگی در بزرگراه و حرکت پرشتاب ماشینها و قطع ناگهانی اش به نمایی از آرامش طبیعت اشاره کرد، که به زیبایی تضاد میان زندگی مدرن شهری و زیستن در طبیعتی بکر و چشم نواز را برجسته می کند.
ولی تاثیرگذارترین برداشت بلند فیلم، بدون شک، پلان- سکانس پایانی فیلم (و حرکت رو به عقب دوربین از نمایی متوسط به نمایی هوایی) است. از جمله کاربردهای معمول نماهای هوایی، استفاده به عنوان نمای پایانی فیلم ها و دور کردن تدریجی مخاطب از فضایی است که درام در آن به سرانجام رسیده و پایان یافته است. گاه این نمای هوایی با گره گشایی نهایی و یا ارائه نکته و تاویل پایانی اثر همراه است. نکته یا تاویلی که تنها در نمای هوایی به چشم می آید؛ و در نماهای نزدیک تر قابل مشاهده نیست.
پلان-سکانس پایانی سولاریس و نمای هوایی اش نیز چنین عملکردی دارد. در پایان فیلم پس از بازگشت کریس به زمین، وقتی پدر مقابل در خانه به استقبالش می آید، کریس در نمایی متوسط زانو می زند و پاهای پدر را در آغوش می گیرد؛ (پیش از این کریس یک بار هم در ایستگاه فضایی مقابل هاری(ناتالیا بوندارچوک)-همسر درگذشته و باز آفرینی شده اش-زانو زده بود) و بعد به تدریج دوربین از آنها فاصله می گیرد و به نمایی دور از کریس و پدر و سر انجام به نمایی هوایی از خانه پدری در میان اقیانوس سولاریس بدل می شود. در این نما، تارکوفسکی ماهیت یکپارچه و تفکیک ناپذیر، خاطرات گذشته و وقایع جاری زندگی را به زیبایی به تصویر کشیده است. بی اختیار به یاد صحبت تارکوفسکی می افتیم: «خاطره موقعیت دوم در لحظه حاضر است؛ و نه این مورد ساده که به گذشته بنگریم».
بدین ترتیب پس از آن که هاری -یا در واقع خاطره ی جسمیت یافته او- به نزد کریس باز می گردد، او یک بار دیگر و این بار در فضا، کریس را دلباخته خود می کند؛ و سرانجام نیروی بخشایشگر عشق، وجدان معذب کریس را التیام می بخشد؛ و او یک بار دیگر فرصت آغاز یک زندگی توام با آرامش، عشق و بخشایش را در زمین به دست می آورد.
لینک کوتاه
مطالب مرتبط
- «خوشهچینان و من» در مستندات یکشنبه و «ایثار» در سینماتک خانه هنرمندان ایران
- ۲۰ فیلم برتر تاریخ جشنواره ونیز معرفی شدند/ «دایره» در رتبه شانزدهم
- «ساز دهنی» در بخش «ونیز کلاسیک» جشنواره ونیز به نمایش در میآید
- نمایش اثر درخشان تارکوفسکی در جشنواره جهانی فجر
- سکانس طلایی/ نوستالژیا
- من اقیانوسی را دوست دارم که تو را آفرید/ نگاهی به فیلم «سولاریس»
- مواجه شدن با خود در برابر اتاق آرزوها/ درباره «استاکر» ساخته آندری تارکوفسکی
- برشهای کوتاه/ کارگردانان مورد علاقه آندری تارکوفسکی از زبان خودش
- روزی که خدا لب به سخن گشود/ دوبارهسازی سینمای برگمان در آثار سینماگران متاثر از او؛ بخش اول – معجزه
- «طبل حلبی»/ فیلمی درباره سفر به یک اتاق؛ به بهانه نمایش «استاکر» آندری تارکوفسکی در جشنواره جهانی فیلم فجر
- آغاز رسمی جشن ۱۰۰ سالگی «برگمن» در لندن
- جشنواره ونیز میزبان کلاسیکهای برتر سینما
- دو غول فقید سینمای شوروی و ژاپن در کنار هم/عکس
نظر شما
پربازدیدترین ها
- وقتی زن تبدیل به «ناموس» میشود/ نگاهی به فیلم «خورشید آن ماه»
- چهره تلخ عشق یک سویه/ نگاهی به فیلم «در دنیای تو ساعت چند است؟»
- اختصاص سینماسینما/ سه فیلم ایرانی در جشنواره فیلمهای برتر سال ۲۰۲۴ مجله تله راما
- گفتوگو با محمد مقدم درباره سینمای مستند/ فیلم مستند، جهانی است ساختگی؟
- تاریخچه سریالهای ماه رمضان از ابتدا تاکنون/ در دهه هشتاد ۴۰ سریال روی آنتن رفت
آخرین ها
- حضورهای بین المللی فیلم کوتاه تامینا
- گلدن گلوب اعلام کرد؛ وایولا دیویس جایزه سیسیل بی دمیل ۲۰۲۵ را میگیرد
- درباره «قهوه پدری»؛ قهوه بیمزه پدری
- «کارون – اهواز» در راه مصر
- اختتامیه جشنواره «دیدار» ۱۷ دی برگزار خواهد شد
- اختصاص سینماسینما/ سه فیلم ایرانی در جشنواره فیلمهای برتر سال ۲۰۲۴ مجله تله راما
- ترجمه اختصاصی سینماسینما/ «مجمع کاردینالها»؛ موفقیت غیرمنتظره در گیشه و جذب مخاطبان مسنتر
- مدیر شبکه نسیم توضیح داد؛ مهران مدیری، جنابخان، فرزاد حسنی و چند برنامه دیگر
- تاکید بر سمزدایی از سینما و جشنواره فجر/ علیرضا شجاع نوری: ادغام جشنوارهی ملی و جهانی فجر سیاسیکاری بود
- ترجمه اختصاصی سینماسینما/ جادوی «شرور»؛ داستانی از دوستی، تفاوتها و مبارزه با تبعیض
- برای پخش در سال ۲۰۲۵؛ پسر شاهرخ خان برای نتفلیکس سریال میسازد
- ترجمه اختصاصی سینماسینما/ «گلادیاتور ۲»؛ بازگشتی باشکوه به کُلُسیوم و سنت حماسههای سینمایی
- اعلام نامزدهای چهلمین دوره جوایز انجمن بینالمللی مستند/ محصول مشترک ایران و انگلیس در شاخه بهترین مستند کوتاه
- اصغر افضلی و انیمیشن «رابینهود» در تازهترین قسمت «صداهای ابریشمی»
- جایزه جشنواره آمریکایی به پگاه آهنگرانی رسید
- چهل و سومین جشنواره فیلم فجر؛ از فرصت ثبت نام فیلمها تا داوری عوامل بخش نگاه نو
- نمایش بچه / گزارش تصویری
- اهمیت «باغ کیانوش» در سینمای کمدی زدهی این روزها
- برای بازی در فیلم «ماریا»؛ نخل صحرای پالم اسپرینگز به آنجلینا جولی اهدا میشود
- اکران فیلم علی زرنگار از اواخر آذر؛ «علت مرگ: نامعلوم» رفع توقیف شد
- مانور آمادگی همراه اول برای رویارویی با بحران؛ تمرینی برای پایداری ارتباطات
- بررسی هزینه و درآمد تولیدات ۳ سال اخیر؛ حساب کتاب فارابی جور است؟
- در اولین روزهای اکران بینالمللی؛ «گلادیاتور۲»، ۸۷ میلیون دلار فروخت
- اعضای شورای سیاستگذاری جشنواره فیلم فجر معرفی شدند
- نامزدی ۲ جایزه آمریکایی برای «دوربین فرانسوی»
- «شهر خاموش» بهترین فیلم جشنواره نوستالژیا شد
- فروغ قجابگلی بهترین بازیگر جشنواره ریچموند شد
- «تگزاس ۳»؛ کمدی از نفس افتاده یا موفقیت تکراری؟
- روایتی از سه نمایشنامه از محمد مساوات روی صحنه میرود
- «کارون – اهواز» در مراکش