سینماسینما، حسین آریانی
استانیسلاو لِم، نویسنده لهستانی رُمان سولاریس، از نویسندگان مشهور داستان های علمی تخیلی در اروپای شرقی است. او رُمان سولاریس (مشهورترین و پرفروشترین اثرش) را در سال ۱۹۶۱ به نگارش درآورد. آندری تارکوفسکی در سال ۱۹۷۲ رُمان لم را به فیلم برگرداند؛ و البته تغییراتی در رمان ایجاد کرد؛ به گونهای که نمیتوان فیلم را اقتباس کاملا وفادارانه ای از رمان لم دانست.
رویکرد لِم در نگارش سولاریس مثل بسیاری از نویسندگان ژانر علمی-تخیلی، برجسته کردن بُعد علمی و فناورانه داستان و تلاش و تاکید تارکوفسکی بر پُر رنگ کردن ابعاد انسانی اثر بود. همه وقایع رُمان در فضا اتفاق می افتد؛ ولی در فیلم، دو سکانس زمینی به آغاز و پایان داستان اضافه شده است. دلیل مخالفتِ لِم هم، افزودن همین سکانس ها و وجوه پُر رنگ انسانگرایانه به داستان اصلی بود.
تِم اصلی رُمان، تلاش و تکاپوی انسان برای دستیابی به فن آوری ها و دستاوردهای علمی جدید و روبرو شدن با پدیده های ناشناخته در فضا است؛ تمرکز فیلم اما معطوف به چالش انسانی-اخلاقی شخصیت اصلی، البته در بستری از پدیده های شگفت آور آینده است.
تارکوفسکی در سولاریس با ظرافت، توجه مخاطب را به این نکته جلب می کند که تکاپوی انسان برای پیشرفت های علمی و گسترش قلمروی دانش، تنها عرصه ی پیش روی انسان آینده نیست. بلکه اکتشافات علمی آینده همچنین تلاشی است برای خودشناسی و کشف دوباره خود.
در سکانس آغازین سولاریس، تامل و توجه شیفته وار کریس کلوین (دوناتاس بانیونیس) به طبیعت (به عنوان تبلور اصلی زیبایی های زندگی زمینی) را مشاهده می کنیم. به یاد بیاوریم که او چگونه هنگام پرسه در طبیعت، گاه می ایستد و به درختان و به نهری زلال و خزههای مواج و زیبای بستر آن در سکوت، خیره میشود.
کریس سپس از طبیعتِ چشم نواز، دل می کند و به خانه باز می گردد و پس از دیدار با مسئولان به ماموریت فضایی اعزام می شود. بخش عمده و اصلی فیلم در ایستگاه فضایی می گذرد؛ اما تارکوفسکی هرگز تلاش نمی کند که از طریق نمایش شگفتی های علمی آینده، مخاطب را تحت تاثیر قرار بدهد. او هوشمندانه از اگزوتیسم فن آورانه، نمایشی و اغراق آمیز برخی آثار علمی-تخیلی فاصله گرفته است.
دو فصل زمینی فیلم و فضاسازی خاص ایستگاه فضایی ، مانع از این شده اند که مخاطب مانند برخی از فیلم های علمی-تخیلی، کاملا از زندگی در زمین، منفک شود. محیط داخلی ایستگاه فضایی انتزاعی، غریب و شگفت آور نیست؛ و حسی از زندگی در زمین را با خود دارد. تارکوفسکی با ظرافت، ایستگاه فضایی را از اشیای زمینی و نشانه های فرهنگ، هنر و تمدن بشری و از رویاهای زمینی کریس، انباشته است.
یکی از نقاط قوتِ سولاریس پرداخت بصری چشمگیر و تاثیرگذار آن است. در سولاریس هم مثل بقیه فیلم های تارکوفسکی، شاهدِ برداشت های بلند و پلان- سکانسهای زیبایی هستیم. مثلا می توان به پلان-سکانس طولانی رانندگی در بزرگراه و حرکت پرشتاب ماشینها و قطع ناگهانی اش به نمایی از آرامش طبیعت اشاره کرد، که به زیبایی تضاد میان زندگی مدرن شهری و زیستن در طبیعتی بکر و چشم نواز را برجسته می کند.
ولی تاثیرگذارترین برداشت بلند فیلم، بدون شک، پلان- سکانس پایانی فیلم (و حرکت رو به عقب دوربین از نمایی متوسط به نمایی هوایی) است. از جمله کاربردهای معمول نماهای هوایی، استفاده به عنوان نمای پایانی فیلم ها و دور کردن تدریجی مخاطب از فضایی است که درام در آن به سرانجام رسیده و پایان یافته است. گاه این نمای هوایی با گره گشایی نهایی و یا ارائه نکته و تاویل پایانی اثر همراه است. نکته یا تاویلی که تنها در نمای هوایی به چشم می آید؛ و در نماهای نزدیک تر قابل مشاهده نیست.
پلان-سکانس پایانی سولاریس و نمای هوایی اش نیز چنین عملکردی دارد. در پایان فیلم پس از بازگشت کریس به زمین، وقتی پدر مقابل در خانه به استقبالش می آید، کریس در نمایی متوسط زانو می زند و پاهای پدر را در آغوش می گیرد؛ (پیش از این کریس یک بار هم در ایستگاه فضایی مقابل هاری(ناتالیا بوندارچوک)-همسر درگذشته و باز آفرینی شده اش-زانو زده بود) و بعد به تدریج دوربین از آنها فاصله می گیرد و به نمایی دور از کریس و پدر و سر انجام به نمایی هوایی از خانه پدری در میان اقیانوس سولاریس بدل می شود. در این نما، تارکوفسکی ماهیت یکپارچه و تفکیک ناپذیر، خاطرات گذشته و وقایع جاری زندگی را به زیبایی به تصویر کشیده است. بی اختیار به یاد صحبت تارکوفسکی می افتیم: «خاطره موقعیت دوم در لحظه حاضر است؛ و نه این مورد ساده که به گذشته بنگریم».
بدین ترتیب پس از آن که هاری -یا در واقع خاطره ی جسمیت یافته او- به نزد کریس باز می گردد، او یک بار دیگر و این بار در فضا، کریس را دلباخته خود می کند؛ و سرانجام نیروی بخشایشگر عشق، وجدان معذب کریس را التیام می بخشد؛ و او یک بار دیگر فرصت آغاز یک زندگی توام با آرامش، عشق و بخشایش را در زمین به دست می آورد.
لینک کوتاه
مطالب مرتبط
- «خوشهچینان و من» در مستندات یکشنبه و «ایثار» در سینماتک خانه هنرمندان ایران
- ۲۰ فیلم برتر تاریخ جشنواره ونیز معرفی شدند/ «دایره» در رتبه شانزدهم
- «ساز دهنی» در بخش «ونیز کلاسیک» جشنواره ونیز به نمایش در میآید
- نمایش اثر درخشان تارکوفسکی در جشنواره جهانی فجر
- سکانس طلایی/ نوستالژیا
- من اقیانوسی را دوست دارم که تو را آفرید/ نگاهی به فیلم «سولاریس»
- مواجه شدن با خود در برابر اتاق آرزوها/ درباره «استاکر» ساخته آندری تارکوفسکی
- برشهای کوتاه/ کارگردانان مورد علاقه آندری تارکوفسکی از زبان خودش
- روزی که خدا لب به سخن گشود/ دوبارهسازی سینمای برگمان در آثار سینماگران متاثر از او؛ بخش اول – معجزه
- «طبل حلبی»/ فیلمی درباره سفر به یک اتاق؛ به بهانه نمایش «استاکر» آندری تارکوفسکی در جشنواره جهانی فیلم فجر
- آغاز رسمی جشن ۱۰۰ سالگی «برگمن» در لندن
- جشنواره ونیز میزبان کلاسیکهای برتر سینما
- دو غول فقید سینمای شوروی و ژاپن در کنار هم/عکس
نظر شما
پربازدیدترین ها
- فیلمهای ۱۵ روز سینماگران کن معرفی شدند/ جای خالی سینمای ایران در این بخش
- صدور پروانه ساخت سینمایی برای پنج فیلمنامه
- محمد یغمایی با «شورش ذهن» به عمارت نوفل لوشاتو میآید
- احیای ناپلئون در کن/ نخستین نمایش جهانی نسخه ترمیمشده «ناپلئون به روایت ابل گانس» در جشنواره
- «نگین سیاه» محمدعلی سجادی بهترین انیمیشن جشنواره سنتمونیکا شد
آخرین ها
- در جشنواره فیلم کلاسیک؛ جشن ۳۰ سالگی «داستان عامهپسند»/ بازیگران گرد هم آمدند
- احیای ناپلئون در کن/ نخستین نمایش جهانی نسخه ترمیمشده «ناپلئون به روایت ابل گانس» در جشنواره
- میراث نفرینشده/ نگاهی به فیلم «پنجه آهنین»
- «استودیو جیبلی ژاپن» برنده دومین نخل طلای افتخاری جشنواره کن
- در برنامه «خط فرضی» مطرح شد؛ هنرمند اگر جهانبینی داشته باشد خفه نخواهد شد
- معرفی داوران دو بخش مستند و نماهنگ جشنواره ملی فیلم اقوام ایرانی
- صدور پروانه ساخت سینمایی برای پنج فیلمنامه
- اکران آنلاین غیرمنصفانه و ناعادلانه است/ چرا «کاپیتان» قربانی شد؟
- محمد یغمایی با «شورش ذهن» به عمارت نوفل لوشاتو میآید
- محصول ۵۲ میلیون دلاری سینمای کره؛ ورنر هرتسوگ صداپیشه انیمیشن بونگ جونهو میشود
- قهرمانی مقتدرانه تیم ملی کشتی فرنگی در رقابتهای آسیایی با حمایت همراه اول
- «مجنون آن لیلی» هفته آینده روی صحنه میرود
- اولین حضور بینالمللی «چوپان» در یک جشنواره آلمانی
- بزرگداشت اصغر فرهادی در جشنواره کلمبیایی
- فیلمهای ۱۵ روز سینماگران کن معرفی شدند/ جای خالی سینمای ایران در این بخش
- داوران بخش فیلمهای داستانی کوتاه جشنواره ملی فیلم اقوام ایرانی معرفی شدند
- «آنیتا، گمشده در اخبار» بهترین انیمیشن کوتاه کلیولند شد/ واجد شرایط رقابت در اسکار
- در چهل و دومین دوره؛ «انگشت طلا» ۶ جایزه از جوایز فیلم هنگکنگ را برد
- مرور آثار داریوش مهرجویی در مسکو
- «تمساح خونی» ۴۰ روزه ۱۰۰ میلیاردی شد
- نگاهی به مینی سریال رژیم
- چرا فیلمهای نوستالژی دهه شصتی همچنان محبوب هستند؟
- نیکی مظفری و بهنام شرفی همبازی شدند/ رونمایی از پوستر نمایش «مرگ با طعم نسکافه»
- راهیابی«پیچ تاریخی» به جشنواره بینالمللی فیلم مسکو
- ساخت مستند فرمانده لوطی ها آغاز شد
- اکران «قویدل» در هنر و تجربه
- «نگین سیاه» محمدعلی سجادی بهترین انیمیشن جشنواره سنتمونیکا شد
- والتر هیل با یک فیلم نوآر برمیگردد/ ادامه بزن بزن در ۸۴ سالگی
- سینمای ایران مسافر کره جنوبی شد
- استخدام ۳ قهرمان کشتی کشور در همراه اول