سینماسینما، آرش عنایتی
آیا جبرِ روزگار یا جبّار روزگار، بهانهای برای همراهی و همنشینی با جبر و جبّار است؟ هر بار که نام سینمای رایش سوم به میان میآید ذهن سینمادوستان به سوی نام لنی ریفنشتال و شاهکارهایش (پیروزی اراده و المپیا) کشیده میشود. ریفنشتال آن بانوی فیلمساز یگانه، نمونهی درخشانی است برای رفع دو ابهام، یکی آنکه نخبگی در هنر مستلزم درستی در انتخاب عقیده است و مهمتر اینکه به رغم سفارش، نمیتوان اثری درخور رقم زد! فیلم هارلان… ساختهی فلیکس مولر اما، مستندی دربارهی یکی از بدنامترین فیلمسازان آلمانِ نازی است. هارلان از جنس لنی ریفنشتال هست و نیست. هست صرفا به این سبب که در نقطهی خاص تاریخی در سمتی نادرست ایستاد و صَرف هنرش در مکتبِ سیاست (حرکت پن دوربین بر روی عکس از هارلان و گوبلز به سمت رهبرِنازیها که مبین همراهی و نزدیکیاش به اربابِ قدرت است) و نیست، به علتِ مفاهیم نژادپرستانهی مستتر در فیلماش. هارلان با ساخت یکی از ایدئولوژیکترین فیلمهای تاریخِسینما (Jud Süß) مغرضانه نه تنها جایگاهی نادرست را برگزید که با برگزیدنِ عقایدی مغرضانه و متعصبانه به عنوانِ مضمون غالب فیلماش، قالب اثرش را به هیات فیلمی نژادپرستانه مبدل ساخت. آنچنان که حتی برای بحثبرانگیزترین نماهای فیلماش- اخراج یهودیان از شهر- به گتوهای پراگ (جایی که یهودیان به اجبار نازیها و برای دور ماندن از عموم جا داده شده بودند) مراجعه کرد و از آنان برای ساخت این نماها بهره برد. هارلان پس از جنگ جهانی دوم دوبار به اتهامِ جنایت علیه بشریت به دادگاه کشیده شد و هر دوبار به کمک قاضیان (قضات سابق در رژیم نازی) از اتهام تبرئه شد! فلیکس مولر به عوض پرداختن به این دوران و جریان دادگاهها یا استفاده از نظریات مورخان در خصوص فعالیتهای هارلان، به سراغ خانوادهی پرجمعیتاش رفته که در آلمان، فرانسه و ایتالیا پراکنده شدهاند! و به این ترتیب و از طریق فیلمها، عکسهای آرشیوی، آثارش و مصاحبهها، محکمهای برپا میسازد که خانوادهاش بی آنکه بدانند در حکم وکلای مدافع و دادستان و هیئت منصفه عمل میکنند. هارلان با سه تجربهی ازدواج که دو تای آنها به خلق فرزندان و نوادگانی چند منجر شد (و آن ازدواج نخست که جا برای تفسیرهای فرویدی را باز نگاه میدارد چنانکه مبنای استدلال یکی از نوهها میشود)، خانواده ای متکثر را رقم زده که به رغم خویشاوندی، عقاید گونهگونی نسبت به اصل این شجرهی خانوادگی دارند- تقابل اغصان وافنان همین شجره و تاکیدی که بر آریایی بودن در میان نازیها وجود داشت، همچنین وجود چند نفری با ریشهی یهودی در این شجرهی خانوادگی از نکات جالب فیلم است جایی که در واقع پدربزرگی محرک قتل آن پدربزرگ دیگر بوده- مولر اما به زیبایی تبعاتِ آشکار فیلمسازی هارلان را نه در جامعهی یهودیان و قربانیانِ هولوکاست و نه حتی جماعت متوهم آلمانی –بیش از ۲۰ میلیون نفر در آلمان، فیلم او را به تماشا نشسته بودند- که در جمع خانوادهاش پی میگیرد. تبعاتی که به تبع در زندگی هر کدام روی داده است. از پسری(توماس) که میکوشد تا سِرّ این ننگ را برملا سازد تا پسر دیگری(کریستیان) که با هر که از احساساش از پدر میپرسد سَر جنگ دارد. از دختری که کُنیهاش را عوض میکند تا هدف کینهی دیگران قرار نگیرد تا آن یکی که کُنهِ رفتار پدربزرگ را در فرصتطلبی میجوید یا آنکه فرصت را غنیمت دانسته تا از جفای رفته بر خودش ناله و فغان سر دهد. فلیکس مولر با تدوینی هوشمندانه ادله و استدلال هر کدام را در برابر هم قرار میدهد و به این ترتیب هر یک سخن آن دیگری را نقض میکند و نقصِ گفتهی آن دیگری را آشکار میدارد و به این ترتیب، مولر تماشاگر فیلماش را در جایگاه قاضی مینشاند. هارلان به سان آیشمن و همهی همکاران دیگرش این بهانه را مطرح میکرد که مجبور به این کارها شده است و گویی به همین بهانه هم از عدالت گریخت و تبرئه شده بود اما مولر هوشمندانه درست در همین لحظه، بخشی از همان فیلم مناقشه برانگیزش (Jud Süß) را نمایش میدهد. نمایی که آن یهودی(جوزف) در محکمه بیان میکند که تنها و تنها مجری فرامین دوک بوده است. خندهی حضارِ آن دادگاه، خندهای است که احساسات جماعت آلمان آنروز و تفکرِ مخاطب امروز را برمیانگیزاند.
آنچه هارلان – و هنرمندانی نظیر او را- منفور میسازد و تا ابد بر جایگاه متهم در محکمهی تاریخ مینشاند نه اتخاذ عقیدهی نادرست و ایستان در سمت نادرست تاریخ و نه حتی ذبح هنر در پای سیاست و خوش رقصی از برای جبار است بلکه پنهان شدن در پس بهانههای واهی و عدم اعتراف به گناه و از همه مهمتر، عطف توجه به ظلم و توجیه ظالم است.
لینک کوتاه
مطالب مرتبط
- قابهای رنگین از روزگاری ننگین!/ نگاهی به فیلم ۱۹۷۶
- سقوط قهرمان، فروپاشی جامعه/ نگاهی به فیلم «اعدام»
- تبانی ابر قدرتها و تباهی ملتها/ نگاهی به فیلم «در سایه»
- همسویی مدرنیته و سنت در جایگاه قدرت!/ نگاهی به فیلم «اتاق دبیران»
- این همانی سوژه و ابژه/ نگاهی به فیلم «چه کسی برایت آواز میخواند»
- خرافهزدایی علاءالدین!/ نگاهی به فیلم «سیدالمجهول»
- قانون شفا!/ معرفی فیلم «مورفین»
- «آقای کلاین»؛ تلاش برای زدودن یک اشتباه
- بستن باب نسیان و گریز!/ نگاهی به مستند «ما اکنون نخواهیم مُرد»
- همکاری قربانیان با جانیان/ نگاهی به مستند «آخرین روزها»
- در کف شیر نری خونخوارهای/ غیر تسلیم و رضا کو چارهای/ نگاهی به مستند «بازدیدکنندهای از دنیای زندگان»
- پیشنهاد تماشای فیلم: «هیچ ردی باقی نگذار»/ تلاقی هنر و تاریخ
- بلبلانه نعره زن در روی گل، تا کنی مشغولشان از بوی گل/ نگاهی به فیلم «بی رویا»
- ذبحِ بی دلیل منطق در پای احساس/ کوتاه درباره فیلم «ملاقات خصوصی»
- «علفزار»؛ مملو از علف هرز!
پربازدیدترین ها
- با حضور ۵۰۰ هزار تماشاگر در پنج هفته اتفاق افتاد/ استقبال غیرمنتظره فرانسویها از «دانه انجیر معابد»
- چند کلمه دربارهی فساد و فحشا و ابتذال و «کیک محبوب من»
- «آنها مرا دوست داشتند»؛ گوشهنشینانِ فراموش شده!
- نگاهی به فیلم «کیک محبوب من»/ عشق را در پستوی خانه نهان باید کرد
- اعضای شورای پروانه فیلمسازی سینمایی معرفی شدند
آخرین ها
- «دانه انجیر معابد» در میان نامزدهای جایزه بهترین فیلم اروپا
- نشست خبری اپرای عروسکی مولوی / گزارش تصویری
- جشنواره فرانسوی به «کشیم عاشق» جایزه داد
- رایان رینولدز و هیو جکمن در یک فیلم غیرمارولی همراه میشوند
- درباره نمایش و اجرای متفاوت «قلاده ای برای یک سگ مرده»
- موسیقی نمایش آوای پارسی / گزارش تصویری
- اکران مردمی فیلم شبگرد / گزارش تصویری
- «آنها مرا دوست داشتند»؛ گوشهنشینانِ فراموش شده!
- بدون حضور جانی دپ؛ دو فیلم جدید از «دزدان دریایی کاراییب» سال آینده تولید میشود
- چند کلمه دربارهی فساد و فحشا و ابتذال و «کیک محبوب من»
- معرفی داوران و آثار راهیافته بخش «هنرهای نمایشی» جشنواره چندرسانهای میراثفرهنگی/ اعلام برنامه بخش بینالملل
- نمایش «آخرین کوسه نهنگ» در جشنواره اسپانیایی
- جایزه طلای جشنواره ژاپنی به «زمین بازی» رسید
- برگزاری نخستین بوتکمپ مدیریت محصول آکادمی همراه اول
- درباره «بازنده» / لبه تاریکی
- نقدی به مدل فیلمسازی در ایران/ سینما بدون ساختار مشخص و قوانین دقیق
- «قهوه پدری» مهران مدیری از در شبکه نمایش خانگی
- «تَرَک عمیق» دو جایزه جشنواره بارسلون را گرفت
- گزارشی از گیشه سینماها؛ «زودپز» صدرنشین فروش فیلمهای هفته گذشته
- ۲ فیلم جدید در راه اکران سینماها
- پیوستن رضا بابک و شیرین اسماعیلی به «با خشم به گذشته نگاه کن»
- با یک کمپین کوچک برای فیلم ایستوود؛ کمپانی برادران وارنر «هیئت منصفه شماره۲» را وارد اسکار میکند
- پیمان معادی بازیگر فیلم جنایی هالیوودی شد
- «نادره رضایی» معاون هنری وزیر ارشاد شد
- اعضای شورای پروانه فیلمسازی سینمایی معرفی شدند
- از ۱۶ آبان؛ «خورشید آن ماه» ساخته ستاره اسکندری آنلاین اکران میشود
- حضور همراه اول در نمایشگاه کیشاینوکس با هدف گسترش فرصتهای جدید سرمایهگذاری
- ادعای سازندگان پربازدیدترین سریال تاریخ نتفلیکس؛ چالشهای فصل دوم «بازی مرکب» جذابتر است
- تهیهکننده سینما مطرح کرد: کوچ سینماگران حرفهای به پلتفرمها و فیلمهایی که تعطیل میشوند
- «فصل فرار اسبها» آماده نمایش شد