پایگاه خبری تحلیلی سینماسینما

سینماسینما، سامان بیات: تا سال ۱۳۵۸ سه فیلم درباره مراسم حج در ایران پخش شد که فیلم «خانه‌خدا» (۱۳۴۵) حواشی جالبی به همراه داشت. قصد داریم خیلی کوتاه این حواشی را باهم مرور کنیم.

اولین فیلم درباره خانه خدا در سال ۱۳۰۱ توسط ارنست شودساک (کارگردان مستند علف) ساخته شد که راش‌های آن در حادثه‌ای سوخت و اکنون نسخه‌ای از آن در دسترس نیست. در سال ۱۳۱۸ یک کمپانی مصری فیلمی ساخت که در ایران با نام «حج قدیم» معروف شد. سال‌های سال گذشت و اولین مستند ایرانی از خانه خدا توسط برادران امیدوار ضبط شد. این دو برادر در سال ۱۳۴۰ با ماشین ژیان از صحرای عربستان گذشتند و برای کامل کردن سفرنامه‌ی خود تصاویری از مکه و زیارت خانه خدا نیز ضبط کردند.
دومین مستند ایرانی در سال ۱۳۴۳ ساخته شد. یعنی همان سالی که جلال آل‌احمد به زیارت خانه خدا رفت و «خسی در میقات» را نوشت. این فیلم توسط فردی با نام «عزیز رشکی» ساخته شد. در کتاب خسی در میقات، آل‌احمد درباره فیلمبرداری رشکی با دوربین ۱۶ میلی‌متری توضیحاتی می‌دهد. این فیلم یکبار از شبکه‌ای فرانسوی زبان پخش شد و به گفته فرزند آقای رشکی به آلمان فرستاده شد و اصل نوارها هرگز برنگشت. سومین مستند که مهم‌ترین اثر ایرانی درباره خانه خداست حاصل کاری تیمی‌ست. مستند «خانه خدا» (۱۳۴۵) به تهیه‌کنندگی ابوالقاسم رضایی و کارگردانی جلال مقدم که البته بر سر کارگردانی این اثر بحث و جدلی همیشگی بوده و هست. (برای مثال ابراهیم گلستان -نویسنده گفتارمتن این مستند- معتقد است که کارگردان اثر رضایی ‌ست و مقدم کارگردان نبوده) این اثر برای اولین‌بار مخالفین مذهبی فیلم‌ها را به سینما کشاند و مذهبیون اعلام کردند این فیلم به نیت فریب دادن مسلمین ساخته شده تا پای مردم به سینماها باز شود. همین امر باعث شد که فردی مذهبی را برای کشتن رضایی بفرستند. او با ضربات قمه رضایی را مجروح کرد و رضایی دل‌چرکین از این موضوع برای همیشه ایران را ترک کرد. جلال آل‌احمد در مقاله‌ای که درباره تجربه نمایش این فیلم نوشته، می‌گوید: مردم اول که وارد سینما می‌شدند همدیگر را حاجی خطاب می‌کردند و حتی گاهی بلند فریاد می‌زدند «بلند صلوات بفرس». عده‌ای پس از پایان فیلم برای تبرک به پرده هجوم آورده و پرده را می‌بوسیدند و معتقد بودند هرکس به تماشای فیلم برود به مقام طواف کعبه نائل گشته و حاجی خطاب می‌شود. فیلم «خانه خدا» توسط چهار نفر فیلمبرداری شد و همین امر باعث شد که همه مراحل حج (که بعضی اعمال موازی با هم صورت می‌گرفت) تمام و کمال ضبط شود و تصویری دقیق از زیارت خانه خدا ثبت شود. سینماهایی که این فیلم را پخش می‌کردند در آن ایام تمامی پوسترهای سینمایی آثار دیگر را از دیوار سینماها کندند و تمام سینما یکپارچه تصاویر خانه خدا و پارچه‌های مذهبی بود. در ادامه بریده‌ای از این مستند دیده‌نشده را با هم ببینیم.