سینماسینما، علی فرهمند*
در وهله نخست سؤالی که مطرح میشود این است که مستند «نویسنده بودن» درباره چیست و یا درباره کیست؟ فیلم با کودکی جلال آل احمد آغاز میشود و از دوران تحصیلات متوسطهاش گذر میکند به زمان دانشجویی و ازدواج. پس از آن امّا مسیر فیلم عوض میشود و حواس دوربین به سمت سیمین دانشور منعطف میشود و از مسیر اصلیاش که زندگی جلال است خارج میشود؛ و حدود بیست دقیقه تلاش میشود تا مخاطب بپذیرد که سیمین زیر سایه جلال بار آمده. هرچند افرادی هم در این مستند هستند که برای سیمین؛ قلم، اندیشه و جایگاه مستقلی را در نظر میگیرند امّا اندازه نماها و طولانی بودن صحبتهای آن طیف نسبت به این یکی نشان از تاکید بر عدم استقلال فکری و نوشتاری سیمین را دارد. شاید به عقیده من هم سیمین دانشور نمیتواند بیتأثیر از نثر جلال آل احمد باشد امّا این مسئله با «نویسنده بودن» که قرار است پرترهای از جلال باشد چه تناسبی دارد؟ حدود بیست دقیقه حواس مخاطب به سمت خلق و خوی سیمین میرود و جلال در پسزمینه قرار داده میشود تا جایی که شمس آل احمد حکایت طولانی مشاجرهاش با سیمین را تعریف میکند و به کل فراموش میکنیم که داستان درباره کیست! حتی اگر پس از این زمان دوباره سرگذشت جلال بر پرده نقش ببندد نیز نمیتوان «نویسنده بودن» را پرترهای از جلال دانست؛ زیرا یک سوم فیلم موضوعی بیربط را پیش گرفته است. هجوِ ناخواسته «نویسنده بودن» هم در این است که بیهودهگوییهای شمس آل احمد نقشِ برهم زننده حواس را ایفا میکند تا حرفی علمی و تخصصی از یک عالم.
در ضمن چه کسی میتواند جایگاه «سووشون» را در تاریخ ادبیات نادیده بگیرد؟ حالا هرچه قدر هم که نویسندهاش متأثر از شخصی دیگر باشد. وقت آن رسیده است که «مرگ مؤلف» ِ بارت را بپذیریم و با اثر زندگی کنیم و نه مؤثر تا اینکه برای بالا بردن یکی، دیگری را پایین بیاوریم.
در دو-سوم باقیمانده مستندِ «نویسنده بودن»، سؤالهای خوبی مطرح میشود و دقت در پرسشها درباره زندگی جلال، بیش از اینکه به مسائل کلیشهای حزب کمونیسم و خاستگاه چپ بپردازد، ما را با خلق و خوی جلال آشنا میکند. همچنین انتخاب افراد برای طرح پرسش از آنها – به جز شمس آل احمد – انتخابی هوشمندانه است و همین که فیلمساز به سراغ افراد همیشگی و پُررنگتر جامعه نرفته است جای تشکر دارد. هرچند تعداد این افراد آنقدر کم هست که پس از گذشت نیمه اول فیلم، با اُفت ریتم روبهرو میشویم که البته در سینما برای جلوگیری از اُفت ریتم، تمهیدات سمعی و بصری وجود دارد که «نویسنده بودن» فاقد این تمهیدات است. لااقل باید این اثر کمی کوتاهتر میبود تا از بار رخوت نیمه دوم فیلم کم میکرد که چنین نیست در صورتی که صحنههای اضافی و بی کارکرد در «نویسنده بودن» زیاد است.
استفاده درست از گفتار متن، آن هم از کتاب «سنگی بر گوری» انتخاب جالبی است و نشان از این دارد که فیلمساز قصد نشان دادن چهره واقعی جلال را دارد و نه چهرهای تقدیس شده که مدتها در ایران رواج داشت. این امر نیز به معنای تنزل دادن جایگاه جلال نیست بلکه وقتی از تعصبات روی نامها دست برداریم، میتوانیم به عمق هنر آنها دست یابیم. به همین خاطر هم هست که فیلمساز از بسیاری از لحظات مهمی که در زندگی سیاسی جلال وجود داشته است صرفنظر کرده و حرفی به میان نیاورده تا همان طور که از نام اثر برمیآید، نویسنده بودن را تجربه کنیم. البته تاکید میکنم که این فقط قصد و تمایل فیلمساز بوده و توضیحاتی که ارائه شد، نشان از این دارد که در عمل چنین اتفاقی نیفتاده است.
باید گفت که «نویسنده بودن» یک تحقیق مصور است و پژوهشی است که در لحظاتی قابل قبول است؛ امّا نمیتواند راه به «سینما» و «فیلم مستند» -به عنوان یک اثر هنری- باز کند چون دارای فرم نیست و برای روایت بصریاش، تمهیداتی از جنس تصویر در نظر گرفته نشده است و بخش اعظم مستند در تدوین و صداگذاری به بار نشسته است و نه در متن. اگر چه قرار نیست همان انتظاراتی که از متن یک فیلم داستانی داریم را از متن فیلم مستند داشته باشیم؛ منظور از متن، قراردادهایی است که فرم اثر را تشکیل میدهند. اساساً همین رخوتِ ناشی از فقدان ریتم هم باعث شده تا در «نویسنده بودن» صحنههای خارجی وجود داشته باشد تا از طریق تغییر تمپو، کمی در اثر تنوع بصری ایجاد شود که این تمهیدات غیر هنری از نیمه دوم به بعد – لااقل برای منتقد – لو میرود.
نگاه کنیم به مستندهای پرتره ایرانی در همین سالهای اخیر که از طریق فرم، پژوهش مصورشان را به یک اثر هنری تبدیل کردهاند مانند «فیفی از خوشحالی زوزه میکشد» اثر تحسینبرانگیز میترا فراهانی. به هر حال اگر فیلمساز با پشتوانه تجربه ساخت «نویسنده بودن» و پذیرفتن ایرادهای فیلم، سراغ پرترهای دیگر رود، میتواند به هنر نزدیک شود.
*منتقد فیلم
لینک کوتاه
مطالب مرتبط
- مهدی شامحمدی: اکران آنلاین تاثیری بر تعداد مخاطبان مستند نداشت/ مستند اجتماعی همیشه پر مخاطب است
- بازخوانی یک قتل از پیش طراحی شده/ نگاهی به مستند «ترور سرچشمه»
- گفت آن گلیم خویش بدر میبرد ز موج/ وین جهد میکند که بگیرد غریق را/ نگاهی به مستند «صبیه»
- آبشخورِ آهوانِ تشنه!/ نگاهی به مستند «مُغیسُف»
- نمایش ۶ فیلم مستند ایرانی در برنامه انجمن آسیایی نیویورک
- نگاهی به مستند «زیر این چتر باران میبارد»/ چیزی خزنده و مرموز راه پیدا کرده به دفتر مدیری مسئول
- «کاغذپارهها» از اول بهمن اکران عمومی میشود
- خبرهای تازه از «اکران حقیقت»/ نمایش چهار مستند در بهمن ماه
- صنوبرهایِ شیرین، در همنوازیِ عشق
- مستندهای بخش مسابقه اصلی «ایدفا» معرفی شد
- شهرت یا آرامش / مستند «مزرعه کلارکسون»؛ پیچوخمهای مزرعهداری
- یک هشدار زیبا / مستند «سالی که جهان تغییر کرد»؛ حال خوش طبیعت وقتی انسان در قرنطینه بود
- قدیمیترین تصاویر عزاداریها و مجالس آذری زبانها در مستند «صادق الوعد»
- نه فرشتهام، نه شیطان
- مردی که نمیخندید ولی میخنداند! / «باستر بزرگ»؛ مستندی درباره مرد صورت سنگی
نظر شما
پربازدیدترین ها
آخرین ها
- چهار مستند ایرانی در جشنواره هات داکس
- به انتخاب تماشاگران و به یاد شانتال آکرمن؛ ۱۵ روز سینماگران جشنواره کن جایزه جدید میدهد
- رقابت «آنیتا، گمشده در اخبار» در جشنواره استانبول
- پایان تور کنسرت علیرضا قربانی در تهران
- تلفیق شادی و شایستگی؛ نگاهی به برنامه «آی نسیم سحری عید شد»
- همکاری دوباره با یونیورسال؛ کیلین مورفی وارد ماجراهای جنجالی زغال سنگ آمریکا شد
- نگاهی به سریال افعی تهران
- علی اصغر رضایی نیک درگذشت
- ۱۰ روز مانده به شروع اجرا؛ نمایشِ بهرام افشاری ۲ میلیاردی شد
- برنامه تعطیلی سینماها در شبهای قدر
- به کارگردانی مهیار علیزاده؛ بازیگران نمایش «و تو هم برنگشتی» معرفی شدند/ اولین حضور شمس لنگرودی در تئاتر
- کنسرت «علیرضا قربانی» / گزارش تصویری
- بهار «مولوی» با متن محمد چرمشیر آغاز میشود
- شروع فیلمبرداری فیلم «پیکی بلایندرز» از ماه سپتامبر با حضور کیلین مورفی
- الهه نوبخت داور بخش اصلی جشنواره هلند شد
- جایزه جشنواره فریبورگ به ایران رسید
- جایزه جشنواره فریبورگ به ایران رسید
- «شیرین»، مثل عشق زنانه
- تلاش برای تحریف تاریخ/ نگاهی به فیلم «پرویزخان»
- فریاد، فضیلت است/ یادداشتی بر فیلم «داگویل» با نگاهی به پرفورمنس «ریتم صفر» مارینا آبراموویج
- جورج میلر با «فیوریوسا» به کن میرود
- نمایشگاه بینالمللی قرآن کریم با حمایت همراه اول در حال برگزاری است
- سفری به سوی ناشناخته ها
- فرامرز اصلانی درگذشت
- پوسترهای ۲ بخش جنبی جشنواره کن منتشر شدند
- جان تراولتا در یک فیلم درجه ۳ دیگر بازی کرد/ نمایش در آوریل
- عیدی همراه اول با سبدی از محصولات دیجیتال
- احمدرضا عابدزاده از عوامل «پرویز خان» شکایت کرد
- صدور پروانه نمایش غیرسینمایی برای ۴۱ اثر
- اجرای طرح «اکران شبانه» سینماها در تعطیلات نوروز